معرفی و آشنایی با شهر اراک
شهر اراک، یکی از کلیدی‌ترین و استراتژیک‌ترین شهرهای ایران است که در قلب کشور و در استان مرکزی واقع شده است. این شهر از دیرباز نقش مهمی در صنعت، فرهنگ، سیاست و اقتصاد ایران داشته و امروز نیز با عنوان «پایتخت صنعتی ایران» شناخته می‌شود. در ادامه، اراک را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنیم:
فهرست مطالب
موقعیت جغرافیایی و اقلیمی
شهرستان اراک در جنوب غربی استان تهران و در فاصله 288 کیلومتری آن قرار دارد و مرکز استان مرکزی محسوب می‌شود. این شهر از شمال به شهرستان ساوه، از شمال غربی به همدان و از غرب به شهرستان ملایر، خمین و الیگودرز و از شرق به محلات و از شمال شرقی به تفرش و آشتیان محدود می‌باشد. مساحت اراک 7178/98 کیلومتر مربع و یا 24/4 درصد کل مساحت استان را شامل می‌شود.
شهر اراک روی مدار 34 درجه و 5 دقیقه و 30 ثانیه در نیمکره شمالی از خط استوا قرار گرفته و روی نصف النهار 49 درجه و 41 دقیقه و 30 ثانیه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. از نظر طبیعی فلات فعلی اراک به وسعت 5400 کیلومتر مربع است که 2400 کیلومتر آن را جلگه مرتفع اراک و مابقی را ارتفاعات اطراف اراک تشکیل می‌دهد و کوهستان‌های این ناحیه نیز از دو رشته تشکیل شده است. رشته اصلی از شمال غربی به جنوب کشیده شده و سپس به شمال شرقی متوجه می‌گردد و رشته دوم به صورت دو رشته موازی از جنوب به سوی شمال امتداد یافته و در بعضی نقاط به حدی گسترده می‌شود که تعدادی از ارتفاعات آن از شمال غربی شهر می‌گذرد. آب و هوای اراک خصوصیات اقلیمی فلات مرکزی ایران را داراست. با زمستانهای سرد و مرطوب و تابستان‌های گرم و خشک کوههای اطراف اراک و دریاچه میقان و دشت فراهان در آب و هوای این منطقه اثر کرده و ویژگیهای به آن بخشیده است. ابرها و جریانات غربی در پاییز و زمستان بیشتر رطوبت خود را در ارتفاعات مغرب منطقه به خصوص رشته زاگرس از دست می‌دهد یک جبهه هوای سرد که در زمستان هوای اراک را اشغال می‌کند و بر اثر ارتفاعات اطراف و شاید فشار زیادی که دریاچه میقان ایجاد می‌کند مدت زیادی میهمان این منطقه خواهد بود.
آب و هوای اراک متغیر است زمستان‌ها، اکثرا طولانی و از 4 تا 6 ماه به درازا می‌کشد و بهار و پاییز فصول کوتاهی هستند، تابستان در تیر و مرداد ظاهر می‌شود. مدت روزهای یخبندان از 65 تا 120 روز در سال‌های مختلف متغیر است میزان بارندگی در سال‌های مختلف متفاوت است و بین 230 تا 638 میلی متر در سال می‌باشد متوسط بارندگی حدود 300 میلی‌متر بوده است.
منظره ای از اراک
تاریخچه
اراک نسبت به بسیاری از شهرهای ایران، شهر جوانی محسوب می‌شود. این شهر در دوران قاجار بنیان گذاشته شده و کمی بیش از دو قرن قدمت دارد. نام شهر در ابتدا سلطان‌آباد بود و در سال ۱۳۱۶ خورشیدی به اراک تغییر نام داد. بانی شهر اراک یوسف‌خان گرجی معروف به سپهدار بود که شهر را در طول چند سال و با هزینه ۲۰۰/۰۰۰ تومان ساخت.
برای واژه اراک معانی گوناگونی ذکر گردیده است که شماری از آنها عبارت‌اند از: پایتخت، باغستان، نخلستان و شهرستان. برخی افراد واژه اراک را برگرفته از ایراک که معرب آن کلمه عراق است، دانسته‌اند، زیرا در دوره‌های باستان به مرکز فلات ایران، ایرانستان و ایرانک گفته می‌شد.
اقتصاد و صنعت
وجود کارخانه‌ها و صنایع مختلف در محدوده شهرستان اراک از سویی و مرکزیت استان از سویی دیگرباعث جذب فعالیتهای صنعتی و خدماتی در اراک شده است. از صنایع دستی عمده آن فرشبافی است که فرش ساروق اراک در این مورد از شهرت خاصی برخوردار است.
اراک یکی از شهرهای صنعتی ایران است که از لحاظ گوناگونی محصولات صنعتی، نخستین از لحاظ وجود صنایع مادر، دومین و به طور کلی چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب می‌شود. این شهر به واسطه وجود صنایع مادر، تولید ۸۰ درصد تجهیزات انرژی کشور، وجود بزرگترین کارخانه تولیدکننده آلومینیوم کشور و وجود بزرگترین معدن سدیم سولفات کشور لقب پایتخت صنعتی ایران را به خود اختصاص داده‌است.
نخستین کارخانه تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)، نخستین و بزرگترین کارخانه واگن سازی و لوکوموتیوسازی کشور (واگن پارس)، نخستین کارخانه کمباین‌سازی کشور (کمباین‌سازی ایران)، بزرگترین کارخانه سازنده دکل انتقال نیرو در خاورمیانه (آونگان)، نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل‌های انتقال نیرو در خاورمیانه و آسیا و نخستین مدرسه خورشیدی کشور در این شهر قرار دارند. همچنین این شهر به دلیل پایان طرح‌های گازرسانی به عنوان نخستین مرکز استان سبز کشور شناخته شده‌است.
کشاورزی و دامپروری
شهر اراک با اینکه به عنوان یک شهر صنعتی شناخته شده است، از نظر کشاورزی دارای پتانسیل‌های قابل توجهی است. حدود ۱۱۸۵۰۰ هکتار زمین قابل کشت در شهرستان وجود دارد که سالانه حدود ۴۰۲،۴۹۲ تن محصولات دامی، زراعی و باغی از آن برداشت می‌شود. از عمده‌ترین محصولات کشاورزی می‌توان به گندم، جو، علوفه دام، چغندرقند، سیب زمینی، انگور، هلو، سیب، گردو و بادام اشاره کرد. همچنین در بخش دامداری، ۱۲۸ واحد مرغداری، ۱۱۲ واحد گاوداری شیری، ۴۱۶ واحد گوساله پرواری، ۹ ایستگاه جمع‌آوری شیر فعالیت دارند.
فرهنگ و مردم
اراک شهری با مردمانی فرهنگ‌دوست و پرتلاش است. بافت قومی آن عمدتاً فارس بوده، اما جمعیت‌هایی از لر، ترک، گرجی و اقوام دیگر نیز در آن ساکن‌اند. اراک شهری پارسی‌زبان است. پیش از بنای شهر اراک، مردم مناطق پیرامون به گویش‌های گوناگونی مانند تاتی در منطقه وفس سخن می‌گفتند. پس از بنای شهر اراک و مهاجرت مردم مناطق پیرامون به شهر تازه، این گویش‌ها با یکدیگر درآمیختند و گویش ویژه‌ای به‌وجود آوردند، تا زمانی که با پیدایش رسانه‌های جمعی این گویش رو به نابودی نهاد و امروزه شهروندان اراک تا اندازه‌ای بی لهجه بوده و فارسی کتابی یا تهرانی سخن می‌گویند، اما در مناطق حاشیه‌ای مانند سنجان، کرهرود، روستاهای پیرامون و خود شهر زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجه قدیمی است. بیشتر مردم شهر اراک مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند. همچنین اقلیتی از پیروان آیین مسیحی وجود دارند.
جاذبه‌های تاریخی و گردشگری
اماکن تاریخی
مجموعه تاریخی بازار اراک
مجموعه تاریخی بازار اراک از بناهای اولیه شهر اراک است که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار تأسیس گردیده است. در این مجموعه کلیه امکانات رفاهی از قبیل مسجد، مدرسه و آب انبار احداث گردیده است. بازار اراک در دو محور شمالی جنوبی و شرقی و غربی به طور مستقیم و عمود بر هم در مرکز بافت چهارخانه اولیه شهر قرار دارد. در چهار طرف بازار؛ چهار دروازه بوده که همگی در طول زمان و گسترش شهر از بین رفته‌اند.
بازار اراک
بنای تاریخی حمام چهارفصل
این بنا مربوط به دوران قاجاریه است و از آثار ارزشمند و بسیار زیبای منطقه محسوب می‌شود. این حمام دارای سه سمت بوده: حمام مردانه، زنانه و حمام اقلیتهای مذهبی. این حمام چند متر از سطح خیابان پائین‌تر است. رختکن حمام با کاشیهای زیبای هفت رنگ تزئین شده است. در حال حاضر این حمام به عنوان گنجینه چهارفصل مورد بازدید علاقمندان قرار می‌گیرد.
حمام چهارفصل
بنای تاریخی مدرسه سپهدار
این مدرسه از بناهای اولیه شهر است که در دوران فتحعلی‌شاه قاجار همزمان با شهر سلطان‌آباد (اراک) به وسیله یوسف‌خان سپهدار ساخته شده است. سبک بنا تا حدودی از سبک مدارس دوره صفویه اقتباس شده، اما کاشیکاری‌ها ویژه دوره قاجاریه است. این بنا دارای مسجد، آب انبار و صحنی نسبتاً وسیع با حوضی سنگی در وسط آن است.
مدرسه سپهدار
بنای تاریخی پیرمراد آباد
در روستای مرادآباد در 14 کیلومتری شمال شرقی شهر اراک بقعه‌ای به نام پیرمراد آباد وجود دارد. بنا بر اعتقاد عامه مردم دستور ساخت این بقعه را شاهپور ذوالکتاف داده است که بعدها این بنا از بین می‌رود، لیکن در دوره سلجوقی بقعه‌ای مجدد بنا می‌گردد.
بنای پیرمراد آباد
مرقد شاهزاده محمد عابد
این امامزاده یکی از بناهای مذهبی و مهم منطقه است که در 12 کیلومتری شمال شهر اراک و در مجاورت روستای مشهد میقان واقع شده است. این امامزاده، مرقد شاهزاده محمدعابد فرزند امام موسی کاظم (ع) و از بناهای دوره صفویه است.
امامزاده محمد عابد
آتشکده برزوی راهگرد
این آتشکده تاریخی در روستای راهگرد در 65 کیلومتری شمال شرقی اراک واقع است و قدمت آن مربوط به دوران ساسانی است و نمای آن از آجر و سنگ می‌باشد.
قلعه حاج وکیل
این قلعه یکی از بناهای دوره قاجار است که در قدیم یکی از کارگاه‌های بزرگ فرشبافی کمپانی زیگلر و کنسولگری انگلیس در اراک بود.
قلعه حاج وکیل
جاذبه‌های طبیعی
چشمه چپقلی
این چشمه در دامنه شمالی ارتفاعات بلند و رفیع «باغ برآفتاب» در جنوب سه راهی اراک-ملایر-شازند قرار گرفته است. این چشمه در بالای دره‌ای بسیار زیبا واقع شده است. آب و هوای پاک و لطیف کوه و چشمه جوشان با آب بسیار خنک و گوارا با خواص درمانی باعث جذب عده‌ای از علاقمندان طبیعت شده است. در محل مظهر چشمه، محوطه‌ای وجود دارد که به صورت تراس‌بندی شده درآمده و درآن درختانی ملاحظه می‌گردد.
چشمه چپقلی
چشمه کیخسرو (سراب حک)
این سراب یا چشمه بسیار بزرگ در دشت کزاز و در دامنه کوه راسوند قرار دارد سرسبزی و طبیعت زیبای آن بسیار جلب توجه می‌کند.
چشمه کیخسرو
غار سفیدخانی:
این غار در 18 کیلومتری جنوب شهرستان اراک در کوه سفیدخانی واقع شده است. در دامنه این رشته کوه چشمه‌های آب فراوانی وجود دارد که معروفترین آنها چشمه چپقلی است. از زیبایی‌های غار «وجود دودکش جن» است که در دهانه غار به صورت تنوره دیده می‌شود. همچنین وجود یک چاله بزرگ آب و ستونهای استالاکتیتی فراوان و زیبا از دیگر جاذبه‌های غار سفیدخانی است.
غار سفیدخانی
غار انجدان:
انجدان در40 کیلومتری جنوب شرقی اراک در دامنه کوه چشمه، بین خمین، اراک و محلات واقع شده است که به علت غارهای معروف و آثار باستانی شهرت پیدا کرده است.
غار انجدان
دریاچه یا کویر میقان:
دریاچه یا کویر میقان در شمال شرقی اراک و در دشت فراهان قرار دارد، مساحت آن در حدود 100 تا 110 کیلومتر مربع متغیر است و حدود 1655 متر از سطح دریا ارتفاع دارد وآب دریاچه شور است. دریاچه از لحاظ آب وهوایی دارای زمستانهای معتدل است. همین ویژگی سبب شده است که در پاییز و اوایل زمستان زیستگاه پرندگان به ویژه پرندگان مهاجر باشد.
تالاب میقان
منطقه نمونه گردشگری دره گردو:
این منطقه با وسعت ۱۰۰ هکتار در جنوب شهر اراک قرار دارد و از آب و هوای مناسب و طبیعت بکر برخوردار است. این منطقه در سال ۱۳۸۵ توسط هیأت دولت به عنوان منطقه نمونه گردشگری تصویب شد.
دره گردو
صنایع‌دستی و سوغات
از صنایع دستی شهر اراک می‌توان به دستبافت‌های سنتی (قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم بافی)، رودوزیهای سنتی، آثار چوبی (منبت و کنده‌کاری روی چوب، معرق‌کاری، پیکرتراشی، خراطی، ساخت و سازهای سنتی، مشبک و گره‌چینی چوب)، سفالگری، کتابت و نگارگری (طراحی سنتی، نقاشی ایرانی، گل و مرغ، تذهیب و تشعیر، خوشنویسی، کتیبه نویسی)، آثار فلزی (مسگری، قلم‌زنی، سفیدگری، چلنگری، مشبک فلز، ملیله طلا و نقره)، ساخت پاپوش سنتی(گیوه‌دوزی و گیوه‌بافی)، آرایه‌های معماری (گچ‌بری سنتی، آینه‌کاری…) و تراش سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی اشاره کرد.
صنعت قالی در این منطقه از گذشته رواج داشته و قالی فراهان، سربند و ساروق شهرت جهانی داشته‌اند. صنعت قالی‌بافی از آغاز بنیان گذاشتن این شهر توسط یوسف‌خان گرجی به عنوان عمده کالای صادراتی این شهر قرار گرفت. قالی در اراک به گفته سیسیل ادوارز زمانی از اهمیت و اعتبار و فراوانی برخوردار بود و رقیب قالی کرمان بود. از انواع قالی مشهور اراک می‌توان به قالی ساروق اراک اشاره نمود که از لحاظ استحکام و نقشه‌های منحصر به‌فرد و نوع خامه (پشم) استفاده شده، شهرت جهانی دارد. اراک به عنوان یکی از مهمترین مراکز صدور فرش به اروپا تا سال ۱۳۱۹ باقی‌ماند. همچنین خوراکی هایی مانند باسلوق، فتیر، شیره انگور و انگور سوغاتی های این استان می باشد.
حمل‌ونقل و دسترسی
اراک از نظر حمل‌ونقل بین‌شهری و ریلی در موقعیت ممتازی قرار دارد:
-
ایستگاه راه‌آهن سراسری: اراک از دیرباز در مسیر راه‌آهن سراسری شمال به جنوب ایران قرار داشته و راه‌آهن نقش مهمی را در رونق همه جانبه شهر اراک داشته است. محدوده حفاظتی اداره کل راه‌آهن اراک از ایستگاه ساقه در استان قم شروع شده و از یک سو تا ایستگاه مومن‌آباد در استان لرستان و از سوی دیگر تا ایستگاه ملایر در استان همدان را تحت پوشش خود قرار داده‌است. پروژه راه‌آهن غرب کشور نیز از اراک شروع شده‌است و شهرهای نهاوند و ملایر از استان همدان را به شبکه ریلی متصل می‌کند. ادامه این مسیر ریلی در استان کرمانشاه از شهرهای صحنه، کرمانشاه و اسلام‌آباد غرب عبور کرده و در مرز خسروی به کشور عراق وصل می‌شود. افتتاح راه‌آهن اراک – ملایر، گام بلندی در توسعه ترانزیت از کشور خواهد داشت. راه‌آهن اراک- ملایر به طول ۹۰ کیلومتر در مهر سال ۱۳۹۰ افتتاح شده است که بخشی از پروژه راه‌آهن غرب کشور به شمار می‌رود. همچنین راه‌آهن اراک – اصفهان از پروژه‌های دیگری است که عملیات مطالعه و احداث آن آغاز شده است. احداث قطار محلی اراک – مهاجران که در شورای مسکن استان مرکزی در فروردین سال ۱۳۹۰ تصویب گردیده است، از جمله مصوبات بخش ترابری ریلی اراک بوده‌است.
-
فرودگاه اراک: اراک دارای یک فرودگاه بین‌المللی می‌باشد. تا قبل از اجرا شدن پروژه تطویل باند، این فرودگاه تنها ویژه پروازهای داخلی و هواپیماهای متوسط و ترابری و نظامی بود و امکان نشستن هواپیماهای پهن پیکر در آن وجود نداشت. در سال ۱۳۹۲ با اجرای کامل طرح توسعه فرودگاه اراک در بخش تطویل، توسعه و مقاوم‌سازی باند، امکان پذیرش هواپیما تا رده ایرباس در فرودگاه اراک فراهم شد.
-
مسیرهای ارتباطی: به دلیل قرارگرفتن شهر اراک میان دریای خزر و خلیج فارس و همچنین قرارگرفتن آن در میان مسیرهای ترانزیتی غرب و جنوب، این شهر یکی از شاهراه‌های مهم کشور می‌باشد. مهمترین مسیری که از شهر اراک عبور می‌کند، مسیر بین‌المللی و ترانزیتی آزادراه ۵ (ایران) می‌باشد. اما اکنون ادامه مسیر این آزادراه از شهر قم تا اراک به صورت بزرگراه است. ساخت آزادراه اراک – سلفچگان – قم با ارتقای بزرگراه اراک – قم در دستور کار وزارت راه و شهرسازی قرار گرفته است. همچنین آزادراه اراک – خرم‌آباد نیز یکی از طرح‌های دردست اجرای وزارت راه و شهرسازی است که در راستای تکمیل آزادراه شماره ۵ اجرا خواهدشد. طول این آزادراه ۱۵۰ کیلومتر خواهدبود
اهمیت حمل ونقل و دسترسی
زمین شناسی و زمین لرزه
چاله اراک، در یک فرورفتگی حاصل از سنگهای رسوبی چین‌خورده مابین سنگهای آذرین متعلق به رشته‌کوه‌های آتشفشانی و سنگهای دگرگونی متعلق به رشته‌کوه‌های زاگرس قرار گرفته است. این چاله به وسیله یک رشته‌کوه که حدود هزار متر از سطح دریا ارتفاع دارد، تقسیم شده است. شهر اراک بر روی دشتی آبرفتی در حوضه آبریز میقان واقع شده است. دشت اراک و در کنار آن مجموعه تالاب کویری میقان به صورت فروافتادگی بوده که میان دو رشته ارتفاعات شمالی و جنوبی واقع شده‌اند. مرز اصلی ارتفاعات مورد نظر توسط دو گسل تلخاب و تبرته، قطع شده‌اند. وجود این گسل‌ها سبب شده است که زون‌های مختلف زمین‌شناسی، از جمله زون سنندج-سیرجان، زون هفتادقله و زون آشتیان-نراق در حوضه منطقه وجود داشته باشند. در اواخر کرتاسه سه زون به یکدیگر متصل بودند و دریای واحدی را تشکیل می‌دادند. در آن دوران، بر اثر فعالیت کوه‌زایی، ارتفاعات جنوبی اراک و کوههای هفتادقله به‌وجود آمدند. با آغاز فعالیتهای کواترنری، فرسایش‌یافتگی کوه‌ها و تپه‌ها باعث حمل رسوبات عظیم و ایجاد دشت آبرفتی اراک شده است.
شهر اراک از معدود شهرهای کشور است که در منطقه کم خطر از لحاظ لرزه‌خیزی قرار دارد. بررسی‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد که، منطقه اراک تا شعاع ۱۰۰ کیلومتری جزء مناطق آرام بوده و احتمال وقوع زمین‌لرزه در آن ضعیف است و در صورت وقوع از ۳ تا ۵ ریشتر قوی‌تر نخواهد بود. در شعاع ۶۰ کیلومتری پیرامون شهر اراک در سده اخیر، تنها ۷۲ زمین‌لرزه روی داده است که ۵۰ مورد از این آنها، زمین‌لرزه‌های دی و بهمن ۱۳۹۰ خورشیدی (عموماً کمتر از ۴ ریشتر) بوده است. این آمار نشان‌دهنده لرزه‌خیزی کم در استان مرکزی است. بزرگترین این زمین‌لرزه‌ها دارای بزرگی حداکثر ۴٫۲ می‌باشد.
نقشه خطر زمین لرزه
آموزش عالی
شهر اراک دارای ۲۵ واحد آموزش عالی شامل ۷ مرکز دولتی، یک واحد پیام نور، ۱۴ مرکز علمی کاربردی، ۲ واحد آزاد اسلامی و یک مرکز غیرانتفاعی است. شمار دانشجویان در سال ۱۳۹۰ خورشیدی در این شهر، ۵۰۸۱۰ نفر بوده است که ۲۶ درصد دانشجویان در دانشگاه‌های دولتی، ۱۵٫۵ درصد دانشجویان در دانشگاه پیام نور، ۱۲٫۸ درصد دانشجویان در مراکز دانشگاه علمی کاربردی، ۴۳٫۷ درصد دانشجویان در دانشگاه آزاد اسلامی و ۲ درصد دانشجویان در دانشگاه غیرانتفاعی تحصیل می‌کنند.
دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در اراک، این شهر را به یکی از قطب‌های دانشگاهی کشور تبدیل کرده است که از آن میان می‌توان به دانشگاه اراک، دانشگاه علوم پزشکی اراک، دانشگاه صنعتی اراک و دانشگاه آزاد اسلامی اراک اشاره کرد. دانشگاه اراک، به عنوان دانشگاه جامع و مادر استان مرکزی و سیاست‌گذار طرح آموزش عالی در استان مرکزی می‌باشد. پس از دانشگاه اراک، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک با اجرای دو فاز شهرک دانشگاهی – تحقیقاتی، دارا بودن ۱۴۸ رشته تحصیلی در ۶ دانشکده و جذب بیش از ۲۲۰۰۰ دانشجو، بزرگترین شهرک دانشگاهی را در مرکز کشور در اختیار دارد.
اراک، شهری با گذشته‌ای پرافتخار و آینده‌ای صنعتی-دانش‌بنیان است. این شهر از یک‌سو با داشتن صنایع مادر، دانشگاه‌های فعال، جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی، ظرفیت بالایی برای توسعه پایدار دارد و از سوی دیگر با برخورداری از موقعیت جغرافیایی ممتاز در مرکز کشور، می‌تواند نقش مهمی در رشد منطقه‌ای و ملی ایفا کند. سرمایه‌گذاری، گردشگری، نوآوری و ارتقاء زیست‌پذیری از مهمترین اولویت‌های آیندهٔ اراک به‌شمار می‌روند.