دیپلماسی شهری و آثار آن بر توسعه شهرهای ایران
دیپلماسی شهری به تعامل مستقیم و همکاری بینالمللی میان شهرها اطلاق می‌شود که می‌تواند جایگزینی کارآمد برای دیپلماسی سنتی دولت‌ها باشد. این رویکرد «ظرفیت شهرها برای تدوین سیاست‌های بین‌شهری» را برجسته می‌کند و محدودیت‌های دیپلماسی دولتی را در بسیاری از حوزه‌ها مرتفع می‌سازد. در ایران نیز شهرها با پیوستن به شبکه‌ها و سازمان‌های جهانی (مانند متروپلیس و UCLG) در صحنه بینالمللی فعالیت می‌کنند تا اهداف اقتصادی، فرهنگی، مدیریتی و زیست‌محیطی خود را پیش برند. در ادامه، فواید اصلی دیپلماسی شهری برای شهرهای ایران در پنج زمینه‌ی مشخص بررسی می‌شود.
توسعه اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری
دیپلماسی شهری می‌تواند عامل مهمی در توسعه اقتصادی محلی و ملی باشد. مطالعات انجمن علمی اقتصاد شهری ایران نشان می‌دهد رونق اقتصاد شهری یکی از اهداف اصلی دیپلماسی شهری است؛ به طوری که شهرها معمولاً مراکز اصلی تولید ناخالص داخلی هستند و برای مثال شهر تهران حدود ۳۰ درصد از اقتصاد ملی را به خود اختصاص می‌دهد. شهرها از طریق معرفی گسترده قابلیت‌های اقتصادی خود و فراهم کردن فضایی امن برای سرمایه‌گذاری می‌توانند سرمایه‌گذاران خارجی را به سرمایه‌گذاری در منطقه جلب کنند. به عنوان نمونه، ژوهانسبورگ به لطف استراتژی موفق دیپلماسی شهری، توانست با تبلیغ زیرساخت‌ها و امکانات خود، صدها سرمایه‌گذار از اروپا و آسیا جذب کند. همچنین دیپلماسی شهری می‌تواند با ترغیب گردشگران بینالمللی از طریق برجسته‌سازی جاذبه‌های شهر (تاریخی، طبیعی، هنری) به اقتصاد گردشگری رونق دهد؛ مثلاً شهر شانگهای با بازاریابی پتانسیل‌های توریستی خود گردشگران فراوانی جذب کرده است. به طور خلاصه، دیپلماسی شهری ضمن ارتقای شهرت و شبکه‌های بینالمللی شهرها، زمینه‌ساز ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری، اشتغال‌زایی و توسعه کسب‌وکار در شهرهای ایران می‌شود.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی: ایجاد زمینه امن و معرفی ظرفیت‌های اقتصادی به سرمایه‌گذاران بینالمللی.
رونق گردشگری: معرفی جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی شهر برای جذب گردشگران خارجی.
تحکیم اقتصاد محلی: افزایش تجارت بین‌شهری و گردش مالی داخلی با بهره‌گیری از فرصت‌های مشترک اقتصادی.
مثلاً شهرداری تهران با امضای تفاهم‌نامه خواهرخواندگی با پکن در سال ۱۳۹۲ همکاری اقتصادی و تجاری گسترده‌ای را آغاز کرده است. در این سند بر جذب سرمایه‌گذاری و توسعه همکاری‌های تجاری تأکید شده است. در کلانشهر تهران نیز سیاست‌های دیپلماسی شهری با هدف توسعه روابط تجاری و صنعتی با شرکای خارجی و داخلی اجرا می‌شود تا اقتصاد شهری قوی‌تری ایجاد شود.
برج میلاد تهران
گسترش روابط فرهنگی و علمی
یکی از دستاوردهای مهم دیپلماسی شهری، تعمیق همکاری‌های فرهنگی، هنری و علمی میان شهرهای مختلف است. شبکه‌های خواهرخواندگی و پیمان‌های همکاری میان شهرداری‌ها عمدتاً بر پایه اشتراکات تاریخی، فرهنگی و آموزشی شکل می‌گیرد. برای نمونه، شهرهای اصفهان و گئونگجو (کره جنوبی) از سال ۲۰۱۳ ارتباط رسمی خود را آغاز کرده‌اند؛ محور اصلی این تعاملات، فعالیت‌های فرهنگی-تاریخی و جشنواره‌های جاده ابریشم است. اصفهان و گئونگجو با تبادل دانشجویان و پژوهشگران، برگزاری سمینارهای مشترک (مانند سمینار مشترک اصفهان-گیونگجو درباره تمدن کهن) و حضور فعال در رویدادهای هنری، همکاری فرهنگی و علمی خود را گسترش داده‌اند. به همین ترتیب، شیراز با سابقه ادبی و هنری غنی خود هم‌اکنون ده خواهرشهر در آسیا و اروپا دارد (از جمله نیکوزیا، دوشنبه، چونگ‌کینگ، نانجینگ و قونیه). این شبکه خواهرخواندگی‌ها به تبادل نمایشگاه‌های هنری، کنسرت‌ها، جشنواره‌های فرهنگی و انجام پروژه‌های پژوهشی مشترک کمک می‌کند و موجب گسترش روابط علمی-فرهنگی و شناساندن فرهنگ ایرانی به جهان می‌شود.
شبکه‌های دانشگاهی و پژوهشی: برگزاری کنفرانس‌ها و پروژه‌های تحقیقاتی مشترک میان دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی شهرها.
تبادلات هنری و فرهنگی: مشارکت در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های بینالمللی، جشن‌های فرهنگی (مثلاً جشنواره‌های شهرهای خلاق)، تبادل نمایشگاه‌های موزه‌ای و معرفی میراث فرهنگی به مخاطبان جهانی.
به عنوان مثال، در همکاری اصفهان و گئونگجو، برگزاری دوره‌های آموزشی و سمینارهای بینالمللی فرهنگی-تاریخی در دانشگاه‌های هر دو شهر انجام شده است. این گونه فعالیت‌ها علاوه بر انتقال دانش، جذابیت گردشگران فرهنگی را افزایش می‌دهد و فرصت‌های همکاری علمی (تبادل پروپوزال‌های تحقیقاتی، کارگاه‌های آموزشی) را فراهم می‌کند.
بهبود مدیریت شهری از طریق تبادل تجربیات
دیپلماسی شهری بستری مناسب برای تبادل تجربیات فنی و مدیریتی میان شهرهاست. شهرداران و مدیران شهری با حضور در کنفرانس‌ها و نشست‌های بینالمللی، می‌توانند از روش‌های موفق مدیریت شهری در سایر کشورها بهره‌برداری کنند. برای نمونه، در دوران شیوع کرونا، شهرداری‌های اصفهان و گئونگجو از طریق کنفرانس‌های ویدئویی به تبادل تجارب در مهار اپیدمی و ادامه خدمات شهری پرداختند. همچنین شهردار تهران در سفر رسمی به پکن از پروژه‌های حمل‌ونقل هوشمند پایتخت چین بازدید کرد؛ بازدید از مترو و مرکز کنترل ترافیک هوشمند پکن نشان‌دهنده تمرکز بر فراگیری روش‌های نوین مدیریت حمل‌ونقل و ترافیک است.
تبادل تجربیات فنی: مشارکت در پروژه‌های مشترک و مطالعه موردی طرح‌های موفق (مانند حمل‌ونقل پایدار، سیستم‌های مدیریت هوشمند زباله، پدافند غیرعامل).
آموزش مدیران شهری: برگزاری کارگاه‌ها و دوره‌های آموزشی بینالمللی برای مدیران و کارشناسان شهری، جهت آشنایی با استانداردها و فناوری‌های جدید.
این همکاری‌ها باعث می‌شود شهرهای ایران به‌روزترین شیوه‌های مدیریتی را در شهر خود اجرا کنند و از اشتباهات گذشته خود یا دیگر شهرها پرهیز کنند. به عنوان نمونه، شهر جاکارتا با الگوگیری از توسعه شهری سایر نقاط جهان توانسته است زیرساخت‌های خود را به سطح شهرهای پیشرفته نزدیک کند.
ارتقای جایگاه بینالمللی شهرهای ایرانی
فعالیت در عرصه دیپلماسی شهری هویت و جایگاه یک شهر را در سطح جهان تقویت می‌کند. عضویت در نهادها و انجمن‌های جهانی شهری مانند اتحادیه شهرها و دولت های محلی (UCLG) و سازمان متروپلیس، شهرداری‌های ایران را در جریان تصمیم‌گیری‌ها و برنامه‌های توسعه جهانی قرار می‌دهد. برای مثال، در یک تحلیل آمده است که عضویت ایران در سازمان‌های بینالمللی تخصصی (از جمله UCLG و متروپلیس) «زمینه چانه‌زنی تهران در حکمرانی جهانی» را فراهم می‌کند. به این ترتیب، مدیران شهری ایرانی می‌توانند در اجلاس‌ها و نمایشگاه‌های جهانی حضور یابند، دیدگاه‌ها و نیازهای شهر خود را معرفی کنند و پروژه‌های بینالمللی کسب کنند. دبیرکل انجمن جهانی متروپلیس نیز تأکید کرده است که شهرهای ایرانی به‌ویژه مشهد نقش مؤثری در این سازمان دارند و می‌توانند الگوی تعامل شهری ارائه دهند. تقویت دیپلماسی شهری موجب می‌شود عنوان‌های بینالمللی نیز به شهرها اعطا شود (مثلاً «شهر خلاق» یا «شهر پایتخت فرهنگی»)، که هم اعتبار جهانی را افزایش داده و هم جلب سرمایه‌های فرهنگی-اقتصادی را تسهیل می‌کند.
شبکه‌سازی جهانی: مشارکت در نشست‌ها و فدراسیون‌های شهری برای ایجاد اتحادها و طرح‌ریزی پروژه‌های مشترک.
افزایش اعتبار شهری: کسب عناوین بینالمللی (مانند شهرهای خلاق یونسکو) و میزبانی همایش‌های جهانی، که به شناخته شدن برند شهر در دنیا کمک می‌کند.
به طور مثال، تهران از اعضای فعال (UCLG) است و در کنفرانس‌های بینالمللی متروپلیس شرکت می‌کند. مشهد نیز با میزبانی اجلاس متروپلیس در سال ۱۴۰۴ نشان داد که می‌تواند «هاب دیپلماسی شهری شهرهای ایرانی» باشد. اینگونه فعالیت‌ها جایگاه بینالمللی شهرهای ایرانی را ارتقاء می‌دهد و امکان دخالت در سیاست‌های جهانی شهری را فراهم می‌کند.
همکاری محیط‌زیستی، تغییرات اقلیمی و توسعه پایدار
یکی از چالش‌های مشترک شهرها، مسائل زیست‌محیطی و اقلیمی است. از آنجا که کلان‌شهرها بیش از ۷۰ درصد معضلات زیست‌محیطی را ایجاد می‌کنند، دیپلماسی شهری بستر مناسبی برای هم‌افزایی در این زمینه فراهم می‌سازد. شهرها با امضای توافقات دو یا چندجانبه می‌توانند پروژه‌های مشترک کاهش آلودگی هوا، مدیریت پسماند، کاهش گازهای گلخانه‌ای و توسعه انرژی‌های پاک را پیگیری کنند. در سند خواهرخواندگی تهران-پکن صراحتاً اعلام شده که شهرداری‌های دو شهر «در زمینه‌های حفاظت از محیط زیست همکاری می‌کنند». علاوه بر این، شهرداران می‌توانند تجربیات یکدیگر را در مواجهه با بلایای طبیعی و بحران‌های آب و هوا تبادل کنند. توجه به توسعه پایدار از طریق دیپلماسی شهری موجب طراحی شهرهای سبزتر و پایدارتر می‌شود.
پروژه‌های مشترک زیست‌محیطی: اجرای طرح‌های دوستی برای ارتقای کیفیت هوا، ایجاد پارک‌ها و فضاهای سبز، صرفه‌جویی انرژی و مدیریت منابع آب.
مبارزه با تغییرات اقلیمی: استفاده از تکنولوژی‌های کاهش انتشار کربن و شبکه‌سازی با شهرهای پیشرو در شهرسازی اقلیمی (برای مثال شرکت در پروژه‌های بینالمللی تعهد به اهداف ۲۰۳۰).
جوردی واکوئر، دبیرکل متروپلیس، به صراحت اظهار کرده که یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کلان‌شهرها، «محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی» است و همکاری جهانی شهرها برای مقابله با این تهدیدها حیاتی است. در نتیجه، شهرهای ایرانی می‌توانند از طریق دیپلماسی شهری در پروژه‌های زیست‌محیطی و توسعه پایدار مشارکت کنند تا آلاینده‌ها را کاهش داده و کیفیت زندگی شهروندان را بهبود بخشند.
نمونه‌هایی از دیپلماسی شهری در شهرهای ایران
تهران: شهرداری تهران با پایتخت‌های متعددی در جهان خواهرخوانده است. از مهم‌ترین آنها می‌توان به پکن (چین)، مسکو، بوداپست و آنکارا اشاره کرد. در تفاهم‌نامه تهران-پکن (۱۳۹۲) همکاری‌های اقتصادی، تجاری، فرهنگی، آموزشی، خدمات شهری و حفاظت از محیط زیست مشخصاً مدنظر بوده است. علاوه بر این، حضور فعال تهران در شبکه‌های بینالمللی مانند UCLG به دیدار با شهرداران سایر کشورها و معرفی توانمندی‌های پایتخت کمک کرده است.
اصفهان: اصفهان از شهرهای پیشرو در دیپلماسی شهری ایران محسوب می‌شود. مهم‌ترین تجربه آن، پیمان خواهرخواندگی با شهر تاریخی گئونگجو در کره جنوبی است. این همکاری‌ها شامل تبادلات علمی و فرهنگی، مشارکت در جشنواره‌های بینالمللی و تبادل پژوهشگران دانشگاهی است. علاوه بر آن، اصفهان با چندین شهر دیگر نظیر فلورانس (ایتالیا) و سنت پترزبورگ (روسیه) نیز در ارتباطات فرهنگی و برندسازی قرار داشته است.
شیراز: با بیش از ده خواهرشهر جهانی (از جمله نیکوزیا، دوشنبه، چونگ‌کینگ، نانجینگ و قونیه)، شیراز یکی از شهرهای فعال در دیپلماسی فرهنگی ایران است. این شهر به عنوان «شهر خلاق صنایع‌دستی» یونسکو شناخته شده و رویدادهای مشترک هنری و صنایع‌دستی با شهرهای دیگر برگزار می‌کند. میراث ادبی و هنر شیراز (شاعرانی چون حافظ و سعدی) زمینه‌های قوی برای روابط بینالمللی این شهر فراهم آورده است.
مشهد: به گفته دبیرکل انجمن جهانی متروپلیس، مشهد «علاوه بر برندسازی و دیپلماسی شهری، به عنوان هاب دیپلماسی شهری شهرهای ایرانی» مطرح است. مشهد به عنوان مرکز سازمان متروپلیس در ایران، در حوزه‌های نوآوری (شهری خلاق و فناوری‌های شهری) پیشگام شده است. این شهر مراکز نوآوری و فناوری راه‌اندازی کرده و تمرکز ویژه‌ای بر دیپلماسی شهری در حوزه‌های فناوری و محیط زیست دارد. حضور فعال مشهد در مجامع بینالمللی مدیریت شهری موجب شده این شهر نقش کلیدی در ارتباطات جهانی شهرهای ایران ایفا کند.
در مجموع، نمونه‌های فوق نشان می‌دهد که دیپلماسی شهری برای شهرهای ایران فراتر از برگزاری نشست و امضای تفاهم‌نامه است؛ بلکه با گسترش شبکه‌های مشارکت، انتقال دانش و جذب پروژه‌های بینالمللی، در تمامی ابعاد اقتصادی، فرهنگی، مدیریتی و زیست‌محیطی به ارتقای کیفیت زندگی شهری کمک می‌کند.