مشهد: دیپلماسی زیارت، فرهنگ و توسعه شهری
مشهد مقدس، به عنوان پایتخت معنوی ایران و یکی از مهم‌ترین قطب‌های زیارتی جهان اسلام، دیپلماسی شهری خود را عمدتاً بر محوریت زیارت، فرهنگ رضوی و توسعه خدمات مرتبط با آن بنا نهاده است.
علاوه بر شهرهای مذهبی، پیشنهاد خواهرخواندگی با شهرهایی با پیشینه فرهنگی غنی مانند کراکوف (لهستان) و قونیه (ترکیه) نیز در گذشته مطرح بوده است که نشان‌دهنده تمایل به گسترش دامنه همکاری‌های فرهنگی است.
در کنار دیپلماسی زیارت، مشهد در زمینه همکاری‌های بین‌المللی برای توسعه شهری نیز فعال بوده است. پروژه قطار شهری مشهد، که با همکاری شرکت‌های چینی و استفاده از تجهیزات ساخت این کشور (مانند واگن‌های شرکت چانگ‌چون) اجرا شده، نمونه‌ای از این همکاری‌ها در حوزه زیرساخت‌های شهری است. این پروژه، مشهد را به اولین شهر ایران با اتصال ریلی به فرودگاه بین‌المللی تبدیل کرد. همچنین، شهرداری مشهد مشارکت فعالی در نشست مقدماتی اتحادیه شهرهای عضو گروه بریکس داشته است که نشان‌دهنده تلاش برای تنوع‌بخشی به حوزه‌های همکاری و بهره‌گیری از فرصت‌های اقتصادی و فناورانه جهانی است. این تنوع‌بخشی می‌تواند به توسعه همه‌جانبه‌تر شهر کمک کرده و آن را در برابر نوسانات احتمالی در بخش گردشگری مذهبی مقاوم‌تر سازد.
خواهرخواندگی با شهرهای مذهبی و فرهنگی (نظیر کربلا) و همکاری‌های بین‌المللی
مشهد با ۱۵ شهر در سراسر جهان پیمان خواهرخواندگی دارد. بخش قابل توجهی از این خواهرخواندگی‌ها با شهرهایی است که دارای اهمیت مذهبی برای مسلمانان، به ویژه شیعیان، هستند و یا جمعیت مسلمان قابل توجهی دارند. از جمله این شهرها می‌توان به کوالالامپور (مالزی)، نجف اشرف و کربلای معلی (عراق)، مزارشریف (افغانستان)، لاهور و کراچی (پاکستان)، و ارومچی (مرکز استان سین‌کیانگ چین) اشاره کرد. یکی از شاخص‌ترین توافقات خواهرخواندگی مشهد، پیمان با شهر مقدس کربلا در عراق است که با هدف اصلی تسهیل گردشگری زیارتی و همچنین توسعه گردشگری سلامت بین دو شهر به امضا رسیده است. این توافقنامه شامل اقداماتی برای همکاری بین بخش خصوصی و اتحادیه‌های گردشگری دو کشور به منظور بهبود خدمات به زائران و مسافران است. با توجه به اینکه مشهد سالانه میزبان میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی است، اینگونه همکاری‌ها می‌تواند به بهبود تجربه زائران و تقویت جایگاه مشهد به عنوان یک مرکز مهم زیارتی کمک کند.
علاوه بر شهرهای مذهبی، پیشنهاد خواهرخواندگی با شهرهایی با پیشینه فرهنگی غنی مانند کراکوف (لهستان) و قونیه (ترکیه) نیز در گذشته مطرح بوده است که نشان‌دهنده تمایل به گسترش دامنه همکاری‌های فرهنگی است.
در کنار دیپلماسی زیارت، مشهد در زمینه همکاری‌های بین‌المللی برای توسعه شهری نیز فعال بوده است. پروژه قطار شهری مشهد، که با همکاری شرکت‌های چینی و استفاده از تجهیزات ساخت این کشور (مانند واگن‌های شرکت چانگ‌چون) اجرا شده، نمونه‌ای از این همکاری‌ها در حوزه زیرساخت‌های شهری است. این پروژه، مشهد را به اولین شهر ایران با اتصال ریلی به فرودگاه بین‌المللی تبدیل کرد. همچنین، شهرداری مشهد مشارکت فعالی در نشست مقدماتی اتحادیه شهرهای عضو گروه بریکس داشته است که نشان‌دهنده تلاش برای تنوع‌بخشی به حوزه‌های همکاری و بهره‌گیری از فرصت‌های اقتصادی و فناورانه جهانی است. این تنوع‌بخشی می‌تواند به توسعه همه‌جانبه‌تر شهر کمک کرده و آن را در برابر نوسانات احتمالی در بخش گردشگری مذهبی مقاوم‌تر سازد.
تجربه “مشهد پایتخت فرهنگی جهان اسلام” و عضویت در شبکه شهرهای یادگیرنده یونسکو
مشهد در سال ۲۰۱۷ میلادی از سوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی اسلامی (آیسسکو) به عنوان “پایتخت فرهنگی جهان اسلام” انتخاب شد. هدف از این انتخاب، ایجاد همبستگی بین امت اسلامی از طریق آموزش، علم و فرهنگ و همچنین معرفی مشهد به عنوان پایگاهی مبتنی بر مکتب اهل بیت (ع)، ارزش‌های دینی متکی بر عقلانیت، مدارا و تعامل در دنیای اسلام بود. این رویداد فرصتی برای نمایش ظرفیت‌های فرهنگی، مذهبی و آموزشی مشهد در سطح جهانی فراهم آورد و می‌توانست به عنوان اهرمی برای جذب همکاری‌های بیشتر و تقویت برند شهر عمل کند. علاوه بر این، مشهد عضو فعال شبکه جهانی شهرهای یادگیرنده یونسکو (GNLC) است. این عضویت با هدف ارتقای فرهنگ یادگیری مادام‌العمر در بین شهروندان و دستیابی به توسعه پایدار شهری صورت گرفته است. در این چارچوب، شهرداری مشهد پیشنهاد نوآورانه “وقف سواد” را به منظور ریشه‌کنی بی‌سوادی با استفاده از ظرفیت‌های مردمی و نهاد وقف به سازمان یونسکو ارائه داده است. یکی دیگر از دستاوردهای بین‌المللی مشهد، معرفی پروژه “برنامه‌ریزی منطقه‌ای برای شهر جهانی مشهد: شهری فراگیر برای همه” توسط سازمان شهرها و دولت‌های محلی متحد (UCLG) به عنوان یک رویه خوب جهانی بوده است. این پروژه بر توسعه اجتماعی-اقتصادی پایدار با مشارکت همه گروه‌های اجتماعی، به ویژه با توجه به جمعیت بالای زائران و مهاجران در مشهد، تمرکز دارد. این امر نشان‌دهنده آگاهی مدیریت شهری مشهد از چالش‌ها و فرصت‌های مرتبط با این ویژگی جمعیتی و تلاش برای ادغام این گروه‌ها در برنامه‌های توسعه شهری و ارائه خدمات به آنهاست که جنبه مهمی از حکمرانی خوب شهری و دیپلماسی شهری عمل‌گرا محسوب می‌شود. موفقیت در این زمینه می‌تواند مشهد را به عنوان الگویی برای مدیریت شهرهای چندفرهنگی و زائرپذیر/مهاجرپذیر مطرح کرده و به انسجام اجتماعی و توسعه پایدار آن کمک کند.| شهر خواهرخوانده/همکار | کشور | تاریخ تقریبی توافق | حوزه‌های اصلی همکاری |
| کربلا | عراق | ۱۳۹۲ (۲۰۱۳) | زیارت، گردشگری سلامت، فرهنگی، تبادل تجربیات مدیریت شهری |
| نجف اشرف | عراق | ۱۳۹۳ (۲۰۱۵) | زیارت، فرهنگی، همکاری‌های علمی و دانشگاهی |
| کوالالامپور | مالزی | ۱۳۸۵ (۲۰۰۶) | گردشگری، فرهنگی، اقتصادی، تبادل تجربیات شهری |
| لاهور | پاکستان | ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) | فرهنگی، تاریخی، گردشگری، همکاری‌های دانشگاهی |
| مزارشریف | افغانستان | ۱۳۹۱ (۲۰۱۲) | فرهنگی، زیارت، کمک به بازسازی و توسعه شهری |
| ارومچی | چین | ۱۳۹۰ (۲۰۱۱) | اقتصادی، تجاری، فرهنگی |
نمونه‌هایی از توافقنامه‌های خواهرخواندگی و همکاری شهرداری مشهد